Feministes

door Karel Wagemans

Entree Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid – 1898 (HGA)

Omstreeks 1900, de tijd waarin de bouw van het Statenkwartier begon, was de vrouw in maatschappelijk opzicht nog geheel ondergeschikt aan de man. In die situatie zou pas in 1919 verandering komen door de invoering van het (actief) kiesrecht voor vrouwen. Ondertussen was het wel wat bizar, dat de hoogste gezagsdrager in ons land sinds 1890 een meisje was: koningin Wilhelmina. Bij het bereiken van haar achttiende levensjaar in 1898 ging zij aan die functie ook formeel invulling geven. De Nederlandse vrouwen die streden voor gelijkberechtiging knoopten bij deze gebeurtenis aan door in die dagen de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid te houden. Deze drukbezochte tentoonstelling vond plaats op het toen nog onbebouwde terrein ter hoogte van de huidige kruising van de Johan van Oldenbarneveltlaan en de Eisenhowerlaan, waar een tijdelijk tentoonstellingsgebouw verrees. De locatie was geen toevallige keus, want de grond daar was in bezit van Adriaan Goekoop (1859-1914), de echtgenoot van Cecile de Jong van Beek en Donk (1866-1944), die als één der feministes van het eerste uur deel uitmaakte van het organiserend comité.

Johanna Naber (HGA)

Speciaal ten behoeve van de tentoonstelling verscheen het blad Vrouwenarbeid, dat onder redactie stond van Johanna Naber (1859-1941). Veel van haar eigen publicaties zijn nadien gewijd aan opmerkelijke vrouwen uit de wereldgeschiedenis, zoals Florence Nightingale. In haar functie van hoofdbestuurslid van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht heeft Johanna Naber jarenlang voor de invoering van dit recht geijverd. Ook speelde zij een belangrijke rol bij de oprichting van het Internationaal Archief voor de Vrouwenbeweging in 1935. Johanna Naber woonde van 1927 tot 1930 in de Van Bleiswijkstraat 95, een huis dat in de oorlog is afgebroken.

Een andere activiste voor het vrouwenkiesrecht is Aletta Jacobs (1854-1929) geweest, die in 1871 als eerste Nederlandse vrouw toelating kreeg tot de universiteit. Zij studeerde medicijnen te Groningen en werd later arts in Amsterdam.

Aletta Jacobs (HGA)

Toen zij de gemeenteraad van die stad in 1883 verzocht om haar op de kiezerslijst te plaatsen op grond van haar inkomen (in die dagen gold nog het censuskiesrecht), werd dat verzoek op grond van haar sekse hoonlachend afgewezen. Dit vormde voor haar de directe aanleiding om strijd te gaan voeren voor de wettelijke gelijkberechtiging van man en vrouw. Van de hiervoor genoemde Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht was zij ruim 15 jaar de voorzitster. Aletta Jacobs woonde van 1919 tot 1928 in de Van Aerssenstraat 46. Over haar strijdbaar leven is in 1995 onder de titel Het hoogste streven een speelfilm uitgebracht, die werd geregisseerd door Nouchka van Brakel. Hoewel de feministes uit die dagen onder hetzelfde vaandel oprukten, betekende dat echter bepaald niet dat zij dat ook steeds hand in hand deden.

Iemand als Welmoet Wijnaendts Francken–Dyserinck (1876-1956) heeft men althans nooit op een woord van lof over Aletta Jacobs kunnen betrappen. Zij zweeg die medestrijdster liever dood. Ook Welmoet, in 1916 gescheiden van haar echtgenoot, spande zich in voor de invoering van het vrouwenkiesrecht. In haar geval gebeurde dat vooral door het houden van talloze spreekbeurten over deze kwestie. Later zou zij zich gaan inzetten voor de rechten van ongehuwde moeders en het geven van een betere seksuele voorlichting aan aanstaande huwelijkspartners. Welmoet Wijnaendts Francken–Dyserinck woonde van 1916 tot 1922 aan het Frankenslag 132, en daarna (met een onderbreking tijdens de oorlogsjaren) tot aan haar overlijden aan de Prins Mauritslaan 93, een huis dat is gebouwd in de sobere en strakke stijl van de nieuwe zakelijkheid.

Welmoet Wijnaendts Francken (HGA)

Ook Angenita Klooster (1880-1971) was actief binnen de vrouwenbeweging, waarbij haar inzet vooral uitging naar de verbetering van de positie van het meisje als leerling en die van de vrouw als leerkracht in het basisonderwijs. Als gemeentelijke onderwijsinspectrice in Den Haag tijdens het interbellum wist ze in dat opzicht veel te bereiken. Zij heeft diverse publicaties op haar naam staan, waaronder in 1950/1951 ook enkele kinderboeken voor lezertjes van 4 tot 8. Sinds 1932 woonde Angenita Klooster met haar huisgenote Sophia Haas op het Frankenslag 23. In 1962 verhuisden beide dames van dat adres naar Zeeland.

In de Ten Hovestraat 64-66 bevond zich van 1917 tot 1937 de allereerste Montessorischool van ons land. In 1927 werd 10 jaar huisvesting op die locatie herdacht. Inspectrice Angenita was erbij. Op de foto staat zij tweede van links. (HGA)

Al verkreeg de Nederlandse vrouw in 1919 het kiesrecht, daarmee was de emancipatiestrijd nog lang niet gestreden. Zo zou het tot 1956 duren alvorens de eerste vrouwelijke minister, Marga Klompé, aantrad. Want vrouwen die op basis van hun capaciteiten een leidinggevende functie ambieerden, dienden veel weerstanden te overwinnen.

Nicolette Bruining

Nicolette Bruining (1886-1963) en Victorine Hefting (1905-1993), allebei strijdbare naturen, is dat niettemin gelukt. De eerste was van 1926 tot 1956 voorzitter van de VPRO, de radio-omroep die mede door haar toedoen de ether in ging. Zij woonde van 1946 tot 1950 aan de Willem de Zwijgerlaan 125. De tweede werd in 1947 de eerste vrouwelijke directeur van het Haagse Gemeentemuseum (sinds 2019 Kunstmuseum genoemd), een functie die zij al sinds 1942 waarnam. Zij woonde van 1941 tot 1942 in het flatgebouw de Cats Heuvel, bij het Statenplein. Toen koningin Wilhelmina kort voor haar abdicatie in 1948 het museum bezocht, hoorde zij van de directrice dat deze er leiding gaf aan 120 medewerkers. Of die wel naar een vrouw luisterden, wilde de koningin weten. Victorine Hefting, nooit op haar mondje gevallen, antwoordde dat zij wel situaties kende, waar 12 miljoen mensen naar een vrouw luisterden. Wilhelmina toonde zich niet geamuseerd. Over haar aangetrouwde familielid schreef Nienke Begemann een openhartige biografie, die in 1988 verscheen onder de titel Victorine en toen veel lezers trok.

Victorine Hefting

De aldus genoemde Victorine Heftingprijs werd van 1988 tot 2016 toegekend aan Haagse vrouwen, die een voorbeeldfunctie in de kunst vervullen. Oud-Statenkwartierster Wieteke van Dort ontving die prijs in 2007.

Voor meer over de echtgenoot van Cecile de Jong van Beek en Donk zie: Het bizarre einde van Adriaan Goekoop (22 juli 2022).